Het wordt tijd voor een ander én beter lotingsysteem voor Amsterdamse middelbare scholen

Opinie artikel Parool geschreven door wetenschappers Max Baak, Mayesha Tasnim en Sennay Ghebreab. Zij hebben de afgelopen jaren bij het Civic AI-lab (UvA) onderzoek gedaan naar de werking van het huidige lotingsysteem voor middelbare scholen.

Dat veel Amsterdamse middelbare scholieren de afgelopen jaren niet op hun voorkeursschool zijn geplaatst, is vooral te wijten aan het lotingsalgoritme, aldus drie onderzoekers van het CivicAI-lab. Zij onderzochten zelf de werking van het lotingsysteem, en stellen dat het anders moet.

In Amsterdam worden nieuwe middelbare scholieren via een lotingsalgoritme geplaatst, wat jaarlijks veel frustratie veroorzaakt doordat te veel leerlingen niet op hun voorkeursschool terechtkomen. Ondanks meerdere aanpassingen in de afgelopen zes jaar blijven veel kinderen buiten hun voorkeurscholen vallen.

Ook de nieuwste wijziging, verkorte voorkeurslijsten met negen scholen, zal vermoedelijk maar beperkte verbetering opleveren. Bovendien is het huidige algoritme al zes jaar manipuleerbaar.

Maar een fundamenteel beter lotingsalgoritme is mogelijk, dus waarom richten we ons daar niet op?

Dit is een ingezonden bijdrage

Elk voorjaar ervaren zo’n achtduizend groep 8-leerlingen en hun ouders veel stress bij het kiezen van een middelbare school. Sinds 2016 gebeurt de toewijzing in Amsterdam via een centrale loting, waarbij kinderen en hun ouders een voorkeurslijst opstellen. Tot voor kort moesten twaalf scholen worden opgegeven en dus bezocht, wat een tijdrovend proces is. Maar de grootste stress ontstaat bij de uitslag, omdat jaarlijks een groot aantal leerlingen buiten hun top 3, top 5 of zelfs top 10 belandt.

Ondanks herhaaldelijke verbeteringen aan het lotingsalgoritme in de afgelopen zes jaar blijft de situatie onbevredigend. Ook de meest recente verbetering voor de komende loting, waarbij op havo- en vwo-niveau negen in plaats van twaalf voorkeurscholen moeten worden aangegeven, zal vermoedelijk weinig zoden aan de dijk zetten.

Elke kleine verbetering is natuurlijk welkom, maar ondertussen moet ook de vraag worden gesteld of het huidige lotingsalgoritme houdbaar is en of er geen betere alternatieven zijn.

Tegengaan manipulatie

In 2017 werd het huidige lotingsysteem geïntroduceerd door de organisatie van middelbare scholen in Amsterdam (Osvo), met als doel een eerlijk speelveld te creëren voor alle deelnemende leerlingen waarin strategische manipulatie onmogelijk zou zijn.

Dit betekent dat de kans op een gunstige plaatsing niet kan worden verhoogd via het indienen van een strategische voorkeurslijst. Dit was destijds een duidelijke wens van de ouders, scholen en politiek. Dit werd gerealiseerd via het Deferred Acceptance Single-Tie-Breaking-algoritme, dat werkt door leerlingen op volgorde van lotnummer toe te wijzen aan hun hoogst mogelijke voorkeur. Wetenschappelijk wordt dit alom gezien als het beste lotingsysteem voor het maken van toewijzingen.

Maar de praktijk in Amsterdam wijkt sterk af van de theorie. Veel kinderen vallen jaarlijks buiten hun top 3 (zo’n 500-600) of top 5 (200-300), wat als onacceptabel wordt ervaren. Volgens jaarlijkse onderzoeken van de Osvo vindt 64 procent van de ouders en leerlingen plaatsing buiten de top 3 onaanvaardbaar. Meer dan 95 procent accepteert geen plaatsing buiten de top 8, en plaatsing buiten de top 12 is voor niemand acceptabel.

Bewust buiten de top 12

Om zeer ongewenste plaatsingen te voorkomen werd in 2018 de plaatsingsgarantie ingevoerd. Dit garandeerde plaatsing binnen de top 12 en introduceerde een tweede toewijzingsronde waarin extra plekken op scholen worden toegevoegd, voor kinderen buiten hun top 12. Vanaf 2021 kwam daar de staartcorrectie bij, die een verdere kleine verbetering mogelijk maakte. Zo kwam afgelopen loting bijvoorbeeld ‘maar’ één scholier op plek 12 terecht.

Maar de plaatsingsgarantie maakt het systeem weer manipuleerbaar. Door strategisch een voorkeurslijst op te stellen – bijvoorbeeld alleen populaire scholen invullen vanaf plek vier – kan een leerling bewust buiten de top 12 vallen om vervolgens via de plaatsingsgarantie alsnog in de top 3 te belanden. Dit druist in tegen het oorspronkelijke idee van een eerlijk en strategiebestendig systeem.

Iedereen kan deze strategie toepassen, en met een voorkeurslijst van slechts negen scholen wordt het nog aantrekkelijker om dit te doen.

Gebrek aan transparantie

Hoewel bekend is dat het systeem gemanipuleerd kan worden, communiceert de Osvo hier niet heel open over. Ouders en leerlingen worden geadviseerd hun echte voorkeuren door te geven, zonder transparante uitleg. Informatie over populaire scholen en eerdere plaatsingsdata worden niet langer gedeeld, wat het voor buitenstaanders moeilijk maakt om alternatieven te onderzoeken.

Ondertussen circuleren online instructies om de loting te bespelen, en steeds meer ouders passen dit toe. Hoeveel is onbekend, maar met een voorkeurslijst van slechts negen plekken verwachten wij een (flinke) toename in strategische manipulatie.

Beter alternatief

Zijn er geen andere methoden die, net als het huidige systeem, niet volledig strategiebestendig zijn, maar wel effectiever werken? In het CivicAI-lab, een samenwerking tussen de Universiteit van Amsterdam en gemeente Amsterdam, hebben we de afgelopen jaren hiernaar onderzoek gedaan. Dit heeft geleid tot een methode waarmee bijna alle leerlingen binnen hun top 5 geplaatst worden.

Dit werpt een fundamentele vraag op: hoe zwaar weegt het risico op strategische manipulatie ten opzichte van een hogere kans op plaatsing op een voorkeursschool? Dit is een afweging die niet alleen door onderzoekers, maar ook door ouders, scholen en beleidsmakers gemaakt moet worden.

De afgelopen zes jaar heeft Osvo grote wijzigingen doorgevoerd zonder publiek debat. Maar transparantie is cruciaal om vertrouwen in het lotingsysteem te behouden. Ouders en leerlingen moeten actief betrokken worden bij toekomstige aanpassingen en de ontwikkeling van alternatieve algoritmen. Alleen zo kunnen we toewerken naar een systeem dat zowel eerlijk als werkbaar is.